منت خداي را عزوجل كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت:

منت: نيكويي و احسان، مجازاً سپاس و شكر     جمع آن: مِنَن

منت خداي را : «را» حرف اضافه در معني مخصوص براي    الحمد لله

به شكر اندرش: دو حرف اضافه براي متمم آمده است.  «ش» مضاف اليه

قربت، نعمت: سجع  متوازي

طاعتش موجب قربت است: تلميح به آيه شريفه «واسجد واقترب»

و به شكر اندرش مزيد نعمت: تلميح به آيه شريفه «لئن شكرتم لازيدنكم»          ابراهيم/ 7

- هر نفسي كه فرو مي رود ممد حيات است و چون بر مي آيد مفرح ذات. پس در هر نفسي دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شكري واجب.

فرو مي رود، بر مي آيد: تضاد            حيات، ذات: سجع

- از دست و زبان كه بر آيد               كز عهده شكرش به در آيد

دست و زبان: مراعات نظير     دست: مجازاً اعمال      زبان: مجازاً گفتار

از دست و زبان كسي بر آمدن: كنايه از توانايي داشتن

- اعملوا آل داوود شكراً ....    : تضمين

- باران رحمت بي حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بي دريغش همه جا كشيده.

باران رحمت: اضافه ي تشبيهي           خوان نعمت: اضافه تشبيهي

رسيده، كشيده : سجع پاياني قرينه ها و ترصيع هم دارد (تمام واژه ها در قرينه دو به دو با هم سجع دارد)

تلميح به آيه ي: ربكم ذو رحمة واسعه              انعام/147

باران رحمت بي حسابش همه را رسيده : الرحمن         صفت رحمانيت خداوند

خوان نعمت بي دريغش همه جا كشيده :           صفت منعم بودن

پرده ي ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظيفه ي روزي به خطاي منكر نبرد.

پرده ي ناموس: اضافه تشبيهي            پرده دريدن: كنايه از رسوا كردن، فاش كردن راز

ندرد، نبرد: سجع

پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد : صفت ستارالعيوبي خداوند

وظيفه ي روزي به خطاي منكر نبرد : صفت رزّاق      هو الرزّاق

- فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردين بگسترد و دايه ي ابر بهاري را فرموده تا بنات نبات در مهد زمين بپرورد.

فراش باد صبا ، دايه ي ابر بهاري ، بنات نبات، مهد زمين هر چهار مورد اضافه تشبيهي هستند

  فرش زمردين: استعاره از سبزه و چمن         فراش، فرش،‌بگسترد: مراعات نظير

باد صبا، ابر بهار، نبات، زمين: مراعات نظير

دايه، بنات، مهد ، بپرورد: مراعات نظير

كل عبارت آرايه ي تشخيص دارد.                بگسترد، بپرورد، سجع

مهد زمين: الم نجعل الارض مهادا(تلميح)

بنات نبات: جناس        را: حرف اضافه«به»

- درختان را به خلعت نوروزي قباي سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربيع كلاه شكوفه بر سر نهاده.

قباي سبز ورق، اطفال شاخ، كلاه شكوفه، اضافه تشبيهي هستند.

اطفال شاخ را: «را» فك اضافه : بر سر اطفال شاخ

قدوم موسم ربيع: تشخيص                 خلعت نوروزي و موسم ربيع: مراعات نظير

شاخ، درخت، ورق، شكوفه، نوروز، ربيع: مراعات نظير        نوروز، خلعت، قبا: مراعات نظير

اطفال، كلاه، سر: مراعات نظير

بر،‌ سر: جناس           گرفته، نهاده: سجع

- عصاره تاكي به قدرت او شهد فايق شده و تخم خرمايي به تربيتش نخل باسق گشته:

نخل باسق: «والنخل باسقات»

فايق، باسق/ شده، گشته: سجع

عصاره تاك، شهد فايق/ تخم خرما، نخل باسق: مراعات نظير    اشاره به صفت قادر بودن خداوند

ابر و باد و مه خورشيد و فلك در كارند                           تا تو ناني به كف آري و به غفلت نخوري

همه از بهر تو سرگشته وفرمانبردار                    شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبري

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك: مراعات نظير           مصراع تشخيص دارد            تلميح به آيه شريفه ي: «و سخرلكم الشمس و القمر دائبين» (ابراهيم/33)

نان: مجازاً‌ روزي ،‌غذا                     كف: مجازاً: دست

- در خبر است از سرور كائنات و مفخر موجودات و رحمت عالميان و صفوت آدميان و تتمه دور زمان محمد مصطفي- صلي ا... عليه و آله و سلم- تنسيق الصفات

رحمت عالميان: تلميح به آيه شريفه ي: « و ما ارسلناك الا رحمة للعالمين» (انبياء/ 7)

سرور، مفخر/ كائنات، موجودات/ رحمت، صفوت/ عالميان، آدميان: سجع

- قسيم، جسيم، نسيم، وسيم: جناس        كل بيت: آرايه تنسيق الصفات

- كمال، جمال: جناس

- چه غم ديوار امت را كه دارد چون تو پشتيبان         چه باك از موج بحر آن را كه باشد نوح كشتيبان

ديوار امت: اضافه تشبيهي

بيت اسلوب معادله دارد.                                      تلميح به ماجراي حضرت نوح (ع)

نوح، بحر، كشتيبان: مراعات نظير                                   را: حرف اضافه «براي»

- هر گه كه يكي از بندگان گنهكار پريشان روزگار، دست انابت به اميد اجابت به درگاه حق- جل و علا- بردارد ايزد تعالي در او نظر نكند. بازش بخواند باز اعراض كند بار ديگرش به تضرع و زاري بخواند ................... همي شرم دارم.

سجع:                      تضمين: «يا ملائكتي ..........»

دست انابت: ضافه ي غير تعلقي          بازش، بار ديگرش: «ش: مفعول»

سجع هاي نزديك به هم را «تضمين المزدوج» گويند.

- كرم بين و لطف خداوندگار              گنه بنده كرده است و او شرمسار

تلميح به «يا ملائكتي قد استحييت من عبدي .....»

او: مرجع ضمير خداوندگار.               خداوندگار،‌بنده: مراعات نظير

كرم، لطف: مراعات نظير                 و در مصراع دوم: واو تقابل يا مقابله به معناي در مقابل

- عاكفان كعبه جلالش به تقصير عبادت معترف كه: ما عبدناك حق عبادتك و واصفان حليه جمالش به تحير منسوب كه ما عرفناك حق معرفتك.

كعبه جلال، حليه جمال: اضافه ي تشبيهي                  سجع

عاكف، كعبه، عبادت: مراعات نظير               جلال، جمال: مراعات نظير

ما عبدناك حق عبادتك، ما عرفناك حق معرفتك: تضمين

- گر كسي وصف او ز من پرسد                   بي دل از بي نشان چه گويد باز

عاشقان كشتگان معشوقند                          بر نيايد ز كشتگان آواز

بيت اول تلميح به «ان الله لا يوصف و لا يدرك»

بيت دوم تلميح به حديث «من عرف الله كلّ لسانه» كسي كه خدا را شناخت زبانش كند مي شود و نمي تواند چيزي بگويد.           (جامع الصغير)

بي دل: عاشق (در اينجا خود سعدي)

عاشق ، معشوق: مراعات نظير           كشتگان : كساني كه به مرحله فنا رسيده اند كه آخرين وادي عرفان است    هفت وادي عرفان عبارت است از: طلب، عشق،‌ معرفت، استغنا، توحيد، حيرت، فناء‌ في الله

- يكي از صاحبدلان سر به جيب مراقبت برده بود و در بحر مكاشفت مستغرق شده ..........

جيب مراقبت:اضافه ي غير تعلقي                 بحر مكاشفت: اضافه ي تشبيهي

بوستان: استعاره از معرفت الهي يا همان حالت خوش عرفاني كه عارف داشته

ما را: حرف اضافه«براي ما»

بحر، مستغرق: مراعات نظير                                سجع

- گفتم  به خاطر داشتم كه چون به درخت گل رسم، دامني پر كنم هديه ي اصحاب را. چون برسيدم بوي گلم چنان مست كرد كه دامنم از دست برفت!

سجع

درخت گل: استعاره از معارف و حقايق الهي، مشاهده جمال حق، حالت عرفاني حاصل از مراقبه و مكاشفه                  درخت گل و بوي گل: مراعات نظير

بوي گل: استعاره از جلوه جمال حق

دامن از دست رفتن: كنايه از اختيار از دست دادن، از خود بي خود شدن، در اينجا فناي كامل

هديه اصحاب را: را «براي» حرف اضافه

مست، دست: جناس      واج آرايي « س».

- اي مرغ سحر عشق ز پروانه بياموز كان سوخته را جان شد و آواز نيامد

اين مدعيان در طلبش بي خبران اند     كان را كه خبر شد خبري باز نيامد

مرغ سحر: بلبل نماد عاشق ظاهري      پروانه: نماد عاشق حقيقي

كان سوخته را جان شد: را: فك اضافه(جان آن سوخته)            جان را از دست دادن، عشق، مرغ، سحر، پروانه: مراعات نظير    تشخيص

مرغ سحر، آواز/ پروانه، سوخته : مراعات نظير

بيت دوم:   خبر: تكرار           طلب: اولين وادي عرفان

مصراع دوم تلميح به : «من عرف الله كلّ لسانه»

اي برتر از خيال و قياس و گمان و وهم                    وز هر چه گفته اند و شنيديم و خوانده ايم.....

بيت اول و دوم تلميح به «ان الله لا يوصف و لا يدرك»           آخر ، اول:‌ تضاد

افلاك حريم بارگاهت

1- اي از بر سدره شاهراهت             وي قبه ي عرش تكيه گاهت

سدره: مجازاً آسمان هفتم          قبه ي عرش: اضاغه تشبيهي

تلميح به معراج پيامبر            هر دو مصراع كنايه از عظمت و بزرگي پيامبر

2-اي طاق نهم رواق بالا                    بشكسته ز گوشه ي كلاهت

 حسن تعليل: خميده بودن فلك را به واسطه كلاه گوشه (اعتبار و عظمت) پيامبر مي داند.

طاق نهم: فلك الافلاك يا آسمان نهم

گوشه ي كلاه يا كلاه گوشه : كنايه از مقام و عظمت

كل بيت كنايه از مقام رفيع پيامبر

3- هم عقل دويده در ركابت              هم شرع خزيده در پناهت

در ركاب كسي دويدن: كنايه از مطيع و خدمت گزار كسي بودن

در پناه كسي خزيدن: كنايه از كمك خواستن از كسي

كلمات دو مصراع دو به دو با هم سجع متوازن دارند و آرايه ي « موازنه» است

تشخيص: دويدن عقل ، در پناه خزيدن شرع

4- مه طاسك گردن سمندت               شب طرّه ي پرچم سياهت

هر دو مصراع تشبيه دارد. (ماه به طاسك، شب به طره)

طاسك، گردن سمند / طره، پرچم سياه: مراعات نظير

تلميح به شب معراج پيامبر

5- جبريل، مقيم آستانت                   افلاك حريم بارگاهت

تلميح به نزول وحي بر پيامبر            جبريل، افلاك: مراعات نظير

6- چرخ ارچه رفيع، خاك پايت           عقل ارچه بزرگ،‌ طفل راهت

خاك پا: كنايه از پستي و بي ارزشي      طفل راه: كنايه از بي تجربگي و حقيري

تشبيه عقل به طفل       موازنه

7- تلميح (آيه در كتاب آمده است)        تشبيه             روي ، روي: جناس تام

8- تلميح(آيه در كتاب آمده است)         تشخيص         (جان بخشي به خرد)